Λόγω της σπουδαιότητας της θέσης του Θερμαϊκού κόλπου και των πλεονεκτημάτων κατοίκησης που παρείχε, αναπτύχθηκαν γύρω από αυτόν πολλοί οικισμοί, ήδη από τη Νεολιθική Εποχή και την Εποχή του Χαλκού. Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε επίσης εγκαταστάσεις της Εποχής του Σιδήρου και των μετέπειτα χρόνων (9ος-4ος αι. π.Χ). Οπως αναφέρουν οι πηγές, οι οικισμοί αυτοί αποτέλεσαν τα 26 πολίσματα, από την ένωση των οποίων δημιουργήθηκε η πόλη.

Η Θεσσαλονίκη ως αστικό κέντρο, ιδρύεται από τον Κάσσανδρο, στρατηγό του Φιλίππου Β, το 316 π. Χ. ο οποίος συνένωσε γειτονικούς οικισμούς και την ονόμασε με το όνομα της συζύγου του και αδελφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η νέα πόλη χτίστηκε στη θέση της αρχαίας Θέρμης και λόγω της γεωγραφικής της θέσης, προσέλκυσε και αφομοίωσε πολλούς κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. Ακολουθώντας την οικιστική πολιτική των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που είχε στόχο να δημιουργηθούν ισχυρές πόλεις σε θέσεις-κλειδιά, για την επικοινωνία του μακεδονικού κράτους με τον υπόλοιπο κόσμο.

Η ύπαρξη του οργανωμένου λιμανιού της Θεσσαλονίκης ήταν αναγκαία λόγω της ραγδαίας αύξησης του εμπορίου και των επικοινωνιών με μακρινούς τόπους. Η ανάπτυξη της πόλης υπήρξε ραγδαία και απο τον 20 π.χ. αι η Θεσσαλονίκη απέκτησε τείχη, ακρόπολη και αναπτύχθηκε σε μέγεθος.
Η διοικητική οργάνωση της πόλης των ελληνιστικών χρόνων ακολούθησε το πρότυπο των άλλων ελληνικών πόλεων.